Hilary Andersson
BBC Panorama
Ukrayna’nın güneyinde aylarca Rusya bombardımanı altında kalan Mariupol kentinde bulunan toplu mezarların sayısı artıyor. BBC’nin yaptığı araştırma, uydu imajlarında toplu mezarların daha da genişlediğini ortaya koydu.
Şehrin kuzeybatısındaki geniş bir alanda, Ukraynalı yetkililerin ve görgü şahitlerinin aktardığına nazaran binlerce kişinin cansız vücudu gömülü.
Rusya sonuna yakın liman kenti Mariupol, Rusya için stratejik değeri yüksek bir amaçtı. Savaşın başından bu yana havadan ve karadan ağır halde bombalandı. Mayıs ayında Rusya’nın denetimine geçtiğinde kentin büyük kısmı yıkılmış ve binlerce sivil hayatını kaybetmişti.
Maxar’dan alınan son uydu manzaraları gösteriyor ki; Mariupol yakınlarındaki Staryi Krim, Manhush ve Vinohradne’deki üç büyük toplu mezar, bahar aylarından bu yana kademeli olarak genişliyor.
BBC’nin Panorama programı için Staryi Krim’den gelen uydu manzaralarını inceleyen Centre for Information Resilience (Bilgi Dayanıklılık Merkezi) Haziran ayındaki son incelemelerinden bu yana mezara 1500 cenazenin daha gömüldüğünü ortaya çıkardı. Savaşın başından bu yana 4 bin 600’den fazla cenazenin burada gömüldüğü kestirim ediliyor. Fakat toplamda kaç mezar olduğu tam olarak bilinmiyor.
Ukraynalı yetkililer Mariupol’deki savaş sırasında en az 25 bin kişinin hayatını kaybettiğini; meskenleri yıkılan 5 bin ile 7 bin ortasında kişinin de enkaz altında kaldığını söylüyor.
Mariupol’deki görgü şahitleri, BBC’ye, yıkılan binaların altında kalan cansız vücutların Rus yetkililer tarafından çıkarıldığını ve gömülmek üzere ailelerine bilgi verilmeden götürüldüğünü söylüyor.
Olga Sagirova’nın dehşetli kıssası, Mariupol’de birçok insanın başından geçenleri anlamak için bir fikir veriyor. Rus ordusunun bombardımanı sırasında yıkılan konutundan sağ çıkan tek kişi oydu. Eşi ve annesi ile babası hayatını kaybetmişti. Kurtulduktan çabucak sonra kentten kaçan Sagirova, şu an ailesinin mezarlarının nerede olduğunu bilmiyor.
48 yaşındaki muhasebeci Sagirova, eşi Valery ile birlikte Mariupol’ün ağır nüfuslu bir bölgesinde bahçeli, iki katlı bir meskende yaşıyordu. İki yetişkin çocukları öbür şehirlerdeydi.
Mart ayında, kentin öbür bölgeleri ağır bombardıman altındayken onların mahallesi sessizdi. Tekrar de her gece eşiyle birlikte mahzende uyuyorlardı. Olga her gece ağlarken eşi onu teselli etmeye çalışıyordu:
“Bana telaş etmememi, o günleri atlatacağımızı söylüyordu.”
10 Mart akşamı, Rusya’nın kentteki bombardımanının 15. gününde kapıları çaldı. Olga’nın 80 yaşında üzerindeki anne ve babası kapıdaydı; ikisi de titriyordu.
Binaları bombalanmıştı ve yangın çıkmıştı. Olga onları içeri aldı, mahzende uyumaları için alt kata götürmek istedi. Fakat anne ve babası bodrum katına inmek istemedi, konuttaki bir odaya yerleşti.
O akşam lokal saatle 22.30 sıralarında bombardıman bir müddetliğine durduğunda, Valery üst kattaki odalardan birine çıktı. Olga’ya da, bombardıman başlar başlamaz geri döneceğini söyledi.
Gece 03:30’da Olga bir uçağın sesiyle sıçrayarak uyandı. Ve bir anda tüm mesken üzerine çöktü:
“Her şey bir saniye içinde oldu. Her şey üzerime düşüyordu.
“Bacaklarımın yarısı enkaz altına gömülmüştü. O yüzden kıpırdayamıyordum. Etraftaki sesleri yine duymaya başladığımda eşimin sesini duydum. Bana ‘Olga, beni buradan çıkar, merdivenin yakınlarındayım’ diye sesleniyordu.”
Olga, kendisinden yaklaşık 2 metre uzaklıkta olan Valery’yi kısmen görebiliyordu ancak bacaklarının üzerindeki yıkıntıları kaldırıp ona ulaşamıyordu. Valery çok daha derindeydi.
Tek yapabildiği bir mühlet Valery ile konuşarak onu sakinleştirmeye çalışmak oldu:
“Bir mühlet sonra sesi kesildi, yalnızca hırıltılı nefesini duymaya başladım. Sonra o da kesildi ve eşim büsbütün sessizliğe gömüldü.”
Karanlıkta kalan Olga çığlıklar atmaya başladı fakat kimse onu duymuyordu. Bir mühlet sonra bir fenerin ışığının yaklaştığını gördü; komşusu onu enkaz altından kurtarmaya gelmişti. Lakin karanlıkta başarılı olamayınca, güneş doğduğunda geri döneceklerini söyleyip oradan ayrıldılar.
Olga bir defa daha yalnızdı, yanında son kelamların söyleyip enkaz altında sessizliğe gömülmüş olan eşi de vardı.
Enkaz altındaki saatler
Güneş doğmaya başladığında Olga etrafında neler olduğunu görebildi. Başını üst kaldırdığında, büyük bir tuğlanın sallanmakta olduğunu gördü. Her an başına düşecekmiş üzere riskli duruyordu:
“Artık hiçbir şeyin ehemmiyeti yoktu. Ölüyordum.”
O noktada Olga kendi hayatına son vermeye çalıştı. Tam o sırada komşuları, daha büyük bir kalabalıkla birlikte geri döndü.
Komşuları, Olga’nın bacaklarından birini enkazın altından çıkarmayı başardı. Fakat öteki tuğlaların altından çıkmıyordu. Olga, tek bacağını kaybedeceğinden çok korktu. Altı saat sonra başka bacağını da kurtarmışlardı. Ama iki bacağında da farklı yerlerde birçok kırık vardı ve Olga beş ay boyunca yürüyemedi.
Eşini kaybettiği o gece Olga’nın anne ve babası da enkaz altında hayatını kaybetmişti. Fakat sıkıntısı bitmiyordu.
Yakınlardaki bir bodrum katında oluşturulan sıhhat merkezine bacakları için tedavi görürken öteki acı haberler geldi.
Kız kardeşi ve onun eşi de üç gün evvelki bir bombardıman sırasında konutları yıkılınca hayatını kaybetmişti:
“Bahçelerinde oturmuş kahve içerken bombalar isabet almış. Birkaç gün içinde hayatımdaki en değerli insanlardan beşini kaybetmiştim.”
Olga’yla buluştuğumda, Hollanda’da, Amsterdam yakınlarındaki Huizen’de iki yetişkin çocuğuyla birlikte inançtaydı. Aylarca tekerlekli sandalyede kaldıktan sonra artık yürüyebiliyor. Bir de İngilizce öğreniyor ve kendisine Ukrayna’daki konutunu hatırlatacak bir bahçede çiçeklere bakıyor.
Hayatta kaldığı için keyifli, “Ne olursa olsun hayat devam ediyor ve bir halde yaşamam gerektiğini artık anlıyorum” diyor.
Yaz ortasına kadar, daima gördüğü kabuslardan kaçınmak için tüm gece uyanık kalmaya çalışıyordu. Günlerinin birden fazla ağlayarak geçiyordu. Hâlâ daima eski hayatından kalan fotoğraflara bakıyor.
Şimdi yanlarında olduğu iki çocuğunda eşini gördüğünü; Valery’yi dayanılamayacak kadar çok özlediğini söylüyor.
Daha da berbatı, ailesinin mezarlarının nerede olduğunu bilmiyor. Tümünün hâlâ konutlarının yıkıntısında, enkaz altında olduğundan şüpheleniyor.
Şu an kentin denetimi Rus ordusunda olduğu için gidip görmesi mümkün değil, lakin hâlâ kentte olan bir komşusu, enkazın altında bir cenazenin görülebildiğini kendisine söylemiş.
Mezar kazıcılar
Olga, Mariupol’de ailesinin cenazesine ulaşamayan çok sayıda beşerden yalnızca biri.
Kimileri Mariupol’deki toplu mezarlıkta gömülü. Bu mezarlık, sokaklarda ve konutlarda kalan cenazelerin geleneklere uygun biçimde gömülebilmesi için bombardımana karşın gidip bölgede mezar kazan sivillerin teşebbüsüyle oluşturuldu.
Mart ayı başlarında, mahallî bir etraf bilimci olan Vaagn Mnatsakanian, savaşta ölen babasının cenazesini gömmek için bir yer arıyordu. Lakin hiçbir mezarlıkta yer kalmamıştı.
Yerel idarelere giderek yeni bir yer arayışına başladı. O sırada çok sayıda kişinin kendisiyle tıpkı durumda olduğunu fark etti. Ve ölenlerin süratle gömülebilmesi için istekli bir tertibe liderlik etti.
İhtiyacı olan beşerlerle birlikte istekli “mezar kazıcı” grupları oluşturdu. Kentin merkezinde üç farklı noktada mezarlar kazılmaya başladı ve bu mezarlıkları Ukraynalı mahallî idarelere teslim ettiler. Akabinde beş gün boyunca Mariupol sokaklarında dolaşarak mezar yeri bulunamamış cenazeleri topladılar.
Bu sırada ağır bombardıman devam ediyordu. Cenazeler, tabutlara koyulmadan ve çoğunlukla cenaze torbası da bulamadan gömüldü:
“Bazı günler vahim oluyordu, 100-150 cenazenin birden toplanması gerekiyor. O kadar fazlaydı ki meyyit sayısı; birtakım günler yetişemiyorduk.
“Bir gün tam cenazeleri gömerken yakınlarıma bir bomba düştü. O kadar korktum ki sığınmak için kazdığım mezara atladım. Birden kendimi birçok cesedin yanında bulmuştum fakat en azından hayatta kaldım.”
‘Oğlumu arıyorum’
Savaşta 26 yaşındaki oğlu Yaroslav’ı kaybeden Tatyana, oğlunu bir türlü bulamayınca nihayet umutsuz bir biçimde toplu mezarları gezmeye başladı. Yaz aylarında Mariupol yakınlarındaki Vinohradne’deki toplu mezara giden Tatyana (Hâlâ kentte yaşadığı için Rus yetkililerin yansısından korkuyor ve soyadının kullanılmasını istemiyor), Yaroslav’a ne olduğunu bilmiyordu.
Ancak birileri ona oğlunun keskin nişancıyla kurşunuyla vurularak öldüğünü söylemişti:
“Öldüyse onu insan onuruna yaraşır halde gömmek istiyoruz.
“Vinohradne’de 800’ün üzerinde mezar saydık.”
Mezarlıkta çektiği fotoğrafta, her mezarın başında bir numara görülüyor, ölen kişinin cinsiyeti de yazıyor fakat isim yazmıyor.
Mezarlıkta BBC’ye konuşan birçok Ukraynalı da, Mariupol’de bombardıman sonrası yaz uzunluğu tüm toplu mezarlara gittiklerini ve sevdiklerinin cenazelerini aradıklarını söylüyor.
Bunun için mezarlıkların etrafında, soğuk bir alana konulmamış ve yerlerde uzanan cesetleri de tek tek incelemek zorunda kalmışlar.
Tatyana, herkesin bu durumu bilmesi gerektiğini söylüyor:
“Tüm dünya öğrensin ki bir daha bu türlü müthiş bir şey yaşanmasın.”