Daha en baştan söylemek gerekirse bilim, tam da Marx’ın dediği üzere, “her şey apaçık olmadığı ya da her şey göründüğü üzere olmadığı” için vardır. Tam da bu noktada artık şu soruyu sorabiliriz ki, görünenin gerisindeki görünmeyeni görmek, apaçık olmayanı görünür kılmak ne demektir ve bilhassa mevzu toplumsal bilim ise bu nasıl yapılabilir?
“Güvenlik Caddesi” ya da “Denizciler Caddesi”, ne birinde oturanlar tamamıyla güvenlik içerisindedir ve oraya oturduklarında inançta olurlar ne de başkasında oturanların hepsi de denizcidir ve oraya oturunca denizci olurlar. Her ikisi de kentin farklı yerlerinde konumlanmış ve birbirlerinden büsbütün farklı insanların oturduğu bu caddeler, sonuçta cadde olmaları çerçevesinde özdeştir. Demek ki görünenin arkasındaki görünmeyeni ya da apaçık olmayanı görmek demek, bilhassa de mevzu toplumsal bilim ise, farklılıkların ve özdeşliklerin nerede olduğunu ve nereden kaynaklandıklarını görmek demektir. Tıpkı süreklilik ve kopukluğu fark etmek üzere: Aslında tek bir hareketin, dünyanın güneşin etrafında dönmesinin, yani daima bir hareketin sonucu olan mevsimlerin, beşerler açısından ilkbahar, yaz, sonbahar, kış biçiminde, yani güya bu mevsimlerin ortasında bir kopukluk varmış biçiminde algılanması üzere, lakin bunlar tek bir olgunun direkt görünümleri, birbirlerinden kopuk, ancak birebir vakitte daima bir hareketin sonucu ortaya çıkan olaylar.
Azandelerde Cadılık, Kehanetler ve Büyü, Evans-Pritchard, Mütercim Çağlar Enneli, 144 syf., Nota Bene Yayınları, 2024 Bütün bunları burada vurgulamamızın nedeni, Malinowski’nin de vaktinde öğrenciliğini yapmış Evans-Pritchard’ın etnografik çalışması olan Azandelerde Cadılık, Kehanetler ve Büyü kitabında anlattıklarından oburu değil. Birinci kere 1937 yılında yayınlanan ünlü kitabında Evans-Pritchard, Güney Sudan’da yaşayan Azande halkının etnografik bir çalışmasını yaparak cadılığa ve büyüye yükledikleri manaları anlamaya çalışıyor. Onun müşahedelerine nazaran cadılık organik ve kalıtsal bir olgudur, daha da kıymetlisi Azandeler cadılığı başlarına gelen şanssız olayları açıklamak için kullanır. Benzeri biçimde makus büyücü, büyüyü hiçbir ahlaki kuralı ya da maddeyi çiğnememiş bireylere karşı garezine kullanan şahıslardır.
Ancak bahsin bizce daha değerli yanı, cadılık ve makûs büyücü ithamlarının alt sınıflara, sıradan insanlara ithaf edilmesinden oburu değil. Çünkü inanca nazaran prensler ya da avamdan olup nüfuzlu olanlar cadı ya da berbat büyücü olamazlar. Evans-Pritchard bunu şöyle vurguluyor:
“İnsanlar soyluları (cadılıkla) hiç suçlamazlar ve avamdan nüfuzlu kimseleri pek nadiren suçlarlar, sadece bu bireylere saldırmak mahzurlu bulunduğundan değil, onlarla toplumsal temasları mevkiinin gerektirdiği davranışları içeren durumlarla sonlu olduğundan. Bir adam toplumsal bakımdan eşitleri ile çatışma yaşar ve onlara karşı kıskançlık besler. Bir soylu, avamdan toplumsal bakımdan o kadar başkadır ki sıradan bir kişinin onunla çatışması hıyanet mahiyetindedir.” (s. 52)
İşte tam da burada bize de tanıdık gelen bir nokta ortaya çıkar ki, o da hangi insan topluluğu olursa olsun, yani birbirlerinden ne kadar farklı olurlarsa olsunlar, sonuçta cadılaştırılanların, toplumda kötülükle özdeşleştirilenlerin alt sınıflardan beşerler olduğudur. Owen Jones’un İngiltere’de Thatcher devrinde başlayan emekçi sınıfının şeytanlaştırılması dediği olgu Evans-Pritchard’ın değerlendirmesine ne kadar da benzemektedir?
Yoksulluk ve işsizlik artık toplumsal sıkıntılar olarak değil, daha çok kişisel ahlaki başarısızlıklarla ilgili olarak görülüyordu. Gereğince çabalayan herkes başarabilirdi, ya da efsane bu türlü devam ediyordu. Şayet beşerler fakirse, bunun nedeni tembel, savurgan ya da amaçsız olmalarıydı… Şeytanlaştırma, bizimki üzere bölünmüş bir toplumda yararlı bir emele hizmet eder, zira eşitsizliğin rasyonel olduğu fikrini teşvik eder: Bu yalnızca farklı yetenek ve maharetlerin bir sözüdür. En alttakilerin aptal, tembel ya da ahlaki açıdan sorgulanabilir oldukları için orada oldukları varsayılır. Şeytanlaştırma, eşitsiz bir toplumun ideolojik belkemiğidir (s. xii-xiii).(1)
Benzerlik sırf bu kadar da değildir. “Chav” (Apaçi) olarak damgalanma mümkünlüğü en yüksek olan kümelere mensup olanların, yani personellerin ve fakirlerin, chav’lara en yüksek sesle saldıranlar ortasında yer alabildiğini ortaya koymuştur. Zira şeytanlaştırılmış bir kümeyle bir tutulma korkusu nedeniyle bu cinsten önyargılar, şahsen gaye alınan bireyler tarafından bile lisana getirilmektedir. Yani Evans-Pritchard’ın deyişiyle toplumsal bakımdan eşitleri ile çatışma yaşamaktadırlar.
Evans-Pritchard’ın Azandeler üzerine çalışması günümüzde fakirlerin ve çalışanların nasıl cadılaştırıldığını anlamamızı da sağlayan epey kıymetli bir çalışma.
*Ankara Üniversitesi / Öğretim Üyesi
(1) Owen Jones. (2012). Chavs: The Demonization of the Working Class, New York: Verso.