Eski TBMM Başkanı İsmail Kahraman’ın Meclis’teki odasının fotoğrafları yayımlandığında çok konuşulmuş; altın yaldızlı, oymalı-işlemeli ahşap aksamlar, atlas kumaşlar prestij göstergesi olarak sunulmuştu. Bu imajların, şatafat ve israf olduğu tarafındaki tenkitlere ise eski odada bulunan çağdaş mobilyaların kaldırıldığı ve yerine ‘yerli ve milli’ biçimde mobilyaların konulduğu halinde açıklama yapılmıştı. Lakin bu durumun son lokal seçimlerden sonra yalnızca Meclis Başkanı’nın odasıyla hudutlu olmadığı ortaya çıktı. Pek çok belediye liderinin odası üzere eski Manisa Yunus Emre Belediyesi Başkanı’nın odası da misal üslupta döşenmişti: Altın yaldızlı, oymalı, işlemeli şatafatlı ve kıymetli mobilyalar.
Büyük Saray’da da var olduğunu bildiğimiz kelam konusu mobilyaların ‘yerli ve milli’ olmadığını çabucak belirtelim. Hatta ‘kökü dışarıda’ olduğunu ve batıdan ithal edilmiş bir beğeniyi temsil ettiğini söylersek dünya yıkılır mı? Elbette yıkılmaz lakin Türkiye’de muhafazakarlığın neyi koruma ettiği sorusu sorulur. Bunlarla kontaklı olarak Halide Edib Adıvar’ın Sinekli Bakkal romanı akla geliyor. Romanda, II. Abdülhamid devrinde Selim Paşa Konağı’nda yaşananlar Doğu ve Batı bedelleri ve çatışmasıyla birlikte anlatılır. Romanın kahramanlarından Tevfik, bir devlet görevlisinin meskenini Batılı eşyalarla doldurmasını şu sözlerle eleştirir: “Her yer sarı yaldızlı endam aynaları, konsollar ve masalarla dolu. Döşemeler münasebetli, münasebetsiz birbirinin zirvesine çıkar üzere tıklım tıklım doldurulmuş” dedikten sonra birbiriyle uyumsuz eşyaları alaya alarak da, “…Herif adeta Beyoğlu’nun dükkanlarını konutuna nakletmiş… O vaktin alafrangalığa özenen yeni varlıklı evi…” Yani zamaneler alafrangalığa özenildiğini biliyorlardı, şimdikiler ise pek bilmiyor. Arap buyruklarının ve bir vakitler Saddam Hüseyin’in sarayından da bilinen oymalı altın yaldızlı yahut altın varaklı mobilyaların Doğu’ya mahsus olduğunu sanıyorlar.
Daha evvel mobilya donanımlarının kullanılıp kullanılmadığını anlamak için Topkapı Sarayı’na bakmak kafidir. Karşılaştırma için de Dolmabahçe Sarayı’na bakarsak neyin değiştiğini tarihi süreçleriyle anlamak mümkün olur.
Mobilya çeşitleri; yatak odası, oturma odası, yemek ve mutfak odası donanımlarıyla dolap ve müdafaa kesimlerinden oluşur. Mimarlık tarihinde bir terim olarak 20’nci yüzyılın başlarında kullanılmaya başlanan ‘Türk Evi’nde yatak odası, yemek odası üzere isimlerle anılan yerler yoktur. Münasebetiyle ilgili mobilyalar da çağdaş periyotlara kadar kullanılmıyordu.
BATI’NIN KONUT EŞYASI VE OSMANLI MODERNLEŞMESİ
Osmanlı çağdaşlaşması öncelikle yeni askeri gereksinimler için kurumsal dönüşümler ve eğitim alanlarında başlasa da en görünür yüzü mimarlık alanında oldu. Örneğin; Dolmabahçe, Çırağan, Beylerbeyi ve Yıldız sarayları eski Topkapı Sarayı’ndan çok farklı özelliklere sahipti. Bu yeni saraylarda Topkapı Sarayı’nda olmayan eşyalar ortasında Batılı gündelik ömrün gereği olan mobilyalar da bulunurdu.
Yeni saraylardaki gündelik yaşama sinen değişim, mimari dekorasyon ve mobilyalarda da kendini gösterdi. Mobilya üretimi çok sonlu olduğu için de Avrupa’dan ancak bilhassa de Fransa’dan ithal ediliyordu. 18’inci yüzyılın sonlarından itibaren Batılı hayat biçimi ve beğeninin gereği olarak mobilya Osmanlı saraylarına girmeye başladı. Örneğin, Fransız Mimar Antoine Ignace Melling’in III. Selim’in kız kardeşi Hatice Sultan için mimarlığını yaptığı saray, gelenekten kopuşun pek çok ögesini barındırır. Sarayın iç dekorasyonu ve mobilyaları Batılı stilde yapılmıştır. Lakin asıl olarak 19’uncu yüzyılın ikinci yarısından itibaren Avrupa’da görülen sanatsal üslup ve akımlar İstanbul’da uygulanır. Saraya alınan mobilyalarda da birebir durum kelam bahsidir.
Sultan Abdülmecid devrinde saray ve konaklar Batılı şekilde mobilyalarla donatılmıştı. 15. Louis ve 16. Louis üslubunda salon kadrolarıyla döşenen Dolmabahçe Sarayı, batıdaki saraylarla misal özellikler taşıyordu. Dolmabahçe Sarayı’nda çalışan İtalyan mimar D’Aronco’nun projeleriyle ilişkili mobilyalar İngiltere, İtalya ve Fransa’dan getirtilmişti. Amerika’dan getirilen mobilyaların ise yalnızca İstanbul’a değil, İzmir ve Selanik limanlarına da indirildiği bilinir.
Hızlı ve seri endüstriyel üretime karşı bir reaksiyon olarak ortaya çıkan ‘Art and Crafts’ hareketinin bir uzantısı olarak gelişen ‘Art Nouveau’ üslubu, 19’uncu yüzyılın sonlarında Avrupa ile eş vakitli olarak Osmanlı’da da görülür. Osmanlı’da Tarz-ı Cedid (Yeni Tarz) ismiyle Arka Nouveau mimari süsleme, cephe nizamları, iç dekorasyon ve mobilya dizaynlarında yaygın olarak kullanılan bir sanat üslubu olur. Recaizade Mahmut Ekrem’in ‘Araba Sevdası’ Servet-i Fünun mecmuasında Ressam Halil Paşa tarafından yapılan fotoğraflarla tefrika edilir. İlkay Canan Okkalı’nın belirttiği üzere, romanın kahramanı mirasyedi Bihruz Bey alafrangalık sevdasıyla köşkün çabucak her yerini Batılı şekilde döşer. Halil Paşa’nın fotoğraflarında de bu gösterilir.
20’nci yüzyılın başlarında da Halife Abdülmecid Efendi’nin daha şehzadeyken getirttiği mobilya kataloglarında görünen kimi eserlerin bugün Dolmabahçe Sarayı’nda yer alan mobilya örnekleri olduğu biliniyor. ‘Haremde Beethoven’ ve ‘Josephine koltuk’ üzerine uzanmış çağdaş Osmanlı bayanı imgesinin yansıtıldığı ‘Harem’de Goethe’ fotoğraflarında bu mobilyalar tasvir edilmişti.
GELENEKSEL KONUTTA AHŞAP MATERYAL VE İÇ YER DONATILARI
Türk Konutu, Osmanlı Konutu, Anadolu Konutu üzere isimlerle anılan klasik konutun inşasında bölgelere nazaran değişen gereç kullanımı vardır. Teknik ayrıntılara girmeden bu konutlar için şunları söyleyebiliriz: Orta ve Doğu Anadolu konutlarında yüklü olarak taş personelliği görülür. Batı Anadolu ile Akdeniz ve Karadeniz Bölgelerinde ise yüklü olarak ahşap gerecin kullanıldığı bir gelenek kelam hususudur. Bu konutların Balkanlar’daki örneklerinde de ahşap, yaygın olarak kullanılan materyaldir. Ahşap materyal ile çeşitli strüktür sistemlerinin uygulama biçimleri, bu konutların farklı ve özgün olmasının nedenlerinden biri olur. Ahşap karkas strüktür sistemin hımış ve bağdadi tekniklerinin çeşitli uygulama biçimleri bölgeden bölgeye çeşitlilik gösterir.
Geleneksel konutun plan tiplerini belirleyen yerler ise sofa ve odalardır. Mutfak ve başka ıslak yerler bu konutlarda, gelenek değiştikçe ve çağdaş muhtaçlıklar doğrultusunda konutun bir kısmının dönüştürülmesiyle ortaya çıktı. Bu konutların özgün hallerinde yemek pişirme ve çamaşır yıkama üzere işler yer katındaki işliklerde ya da açık avluda yapılırdı. Hela da avlunun bir köşesinde bulunurdu.
Osmanlı klâsik konutunda yatak odası yahut yemek odası üzere muhakkak bir fonksiyona ayrılmış oda sistemi olmadığını söylemiştik. Birkaç neslin birlikte yaşadığı bu konutlarda oda, çekirdek ailenin yaşadığı ve birçok fonksiyonun karşılandığı bir yerdir. Sabit donatı elemanları olarak ocak, gömme dolap, sedir, divan ve sergen (raf) her odada bulunur. Üzerine şiltelerin serildiği sedir hep duvar kenarlarında uzunluklu boyunca uzanır. Dolap yerine kullanılan yüklük ise göçebe yaşantı hafızasının klâsik konuta taşınmış bir fonksiyonu olduğunu düşündürür. Göçebe yaşantısının gereği olarak yatak kullanıldıktan sonra ve göç ederken daima denk yapılır. Klasik konutta da yatılacağı vakit yüklükten yatak indirilir ve yere serilir. Sabah da tekrar denk yapılarak yüklüğe yerleştirilir. Bu Anadolu’da da Balkanlar’da da böyledir.
Odada yalnızca yatılmaz; iş yapılır, yemek yapılır, oturulur ve yıkanılırdı. Ekseriyetle yüklüğün yanında gusülhane bulunurdu. Gusülhaneler konutun öteki sakinleri rahatsız edilmeden yıkanılması için ayrılan ahşap bir bölmeydi. Yeri değiştirilebilen eşyalar da vardı: Beşik, iskemle, sandalye ve sedirin yokluğunda divan bu eşyalar ortasındaydı. Arkalığı olmayan iskemleler tabure ve sehpa olarak da kullanılırdı. Tüm bu eşyalar ahşaptan yapılır lakin yaptıranın ekonomik gücüne nazaran üretiminde kimi detaylar değişir: Abanoz materyal kullanılması ve gümüş eklemeler üzere…
Kilim ve halı kullanımı da göçebe yaşantısının hafızasıyla kontaklı olabilir. Çadırlarda hem ısı yalıtımı hem de toz- topraktan etkilenmemek için kullanılan halı ve kilimler, MÖ birinci binyılın ikinci yarısına tarihlenen Pazırık kurganlarının buluntularında görüldüğü üzere, Orta Asya steplerine yayılan göçerlerin eşyasıydı. Halı ve kilimin kullanımı yerleşik hayatta vakitle daha da arttı. Suraiya Faroqhi’nin ‘Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam- Orta Çağ’dan Yirminci Yüzyıla’ isimli kitabında aktardığına nazaran, 18’inci yüzyılda hali vakti yerinde Bursalı ailelerin meskenlerinde, Osmanlı İmparatorluğu’nun erken devirlerine nazaran daha çok halı, kilim, minder ve yastık bulunuyordu.
Ocak, odanın hem fonksiyonel hem de sembolik elemanıdır. ‘Ocağın sönmesin’ dileği ya da ‘Ocağın sönsün’ ilencini hepimiz duymuşuzdur. Oda içindeki ocak yemek pişirme, ısınma ve havalandırma fonksiyonu gördüğü üzere ailenin sembolik karşılığıdır. Ocağın üzerinden geçerek odayı dolanan rafa kimi yörelerde yemişlik yahut terek isimleri verilir. Bu rafların derinliği kısadır. Sergen ise pencerelerin ve kapının çabucak üstünde odayı çepeçevre dolaşan daha geniş raftır. Bunun üzerine gaz/yağ lambalarından kap kacaklara kadar günlük kullanım eşyaları yerleştirilir.
Mimarlık tarihi alanının çok değerli ismi Doğan Kuban, klâsik konutlarda çağdaş mobilyaların eğreti durduğunu söyler. Sahiden de sedirlerin yerine koltuk ekipleri konulması ya da sofanın yemek yenilen yere dönüştürülmesi eğreti durur. Günümüzde çağdaş mobilyalar, pek çok insanın vazgeçilmezi lakin gereksinimlerimizin ne olduğu konusunda bize öğretilenler kimi durumlarda estetik yoksunluğun nedeni olabiliyor.
Oysa klâsik konutları, yaşanmışlıkları barındıran yerler olarak gelecek kuşaklara aktardığımız takdirde kültürel mirasımızın korunmasına katkıda bulunabiliriz.
* Sanat Tarihçisi, Eskişehir Okulu