Doç. Dr. Veysel Kurt, Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Lideri Joe Biden’ın Orta Doğu ziyaretini AA Tahlil için kaleme aldı.
Orta Doğu yaşadığı birçok çalkantı ile birlikte dinamik bir sosyolojik ve siyasi değişim devrinden geçiyor. Siyasi açıdan “eski otoriter periyoda dönüş” olarak söz edilen bu sürecin aslında çok daha kapsamlı olduğu kabul edilmeli. ABD Lideri Joe Biden’ın 13 Temmuz’da başlayan üç günlük küçük Orta Doğu çeşidine çıkması, bu açıdan ne mana tabir ediyor? ABD tekrar oyun kurucu olarak Orta Doğu’yu şekillendirecek aktör olabilecek mi?
İlk olarak İsrail’e giden Biden’ın, Batı Şeria’da Mahmut Abbas’la görüştükten sonra Suudi Arabistan’a geçmesi bekleniyor. Buna karşın Washington Post’taki yazısına “Suudi Arabistan’a neden gidiyorum” başlığını yakıştırması ise dikkat cazip. Birçok bahiste üst seviye görüşme yapması beklenen Biden bu yazısında, ziyaretin içeriğini ve amaçlarını özetlemişti. Kelam konusu yazıda Biden, başkanlığı boyunca Orta Doğu’da neler yaptığını, Yemen, Irak, İsrail-Filistin çatışması, İran’ın nükleer programı konusunda hangi adımları attığını aktardı ve bu ziyaretin ABD çıkarları açısından neden değerli olduğunu açıkladı. Ayrıyeten Orta Doğu’daki mevcut çatışma ve risklerden kaynaklı tehdit ve meydan okumaları da zikrederek, ABD’nin bölge için değerini hatırlatmış oldu.
ZİYARETİN GÜNDEMİ VE HEDEFLERİ
Biden’ın son devirdeki konuşmaları ve mezkur yazısından anlaşılacağı üzere ziyaretin en kıymetli sebebi, güç fiyatlarını düşürmek için Suudi Arabistan başta olmak üzere petrol üreticisi ülkelerin, ABD lehine çeşitli düzenlemeler yapmasını temin etmek. Zira ortalama bir Amerikan ailesinin masraflarını belirleyen en kıymetli harcama kalemlerinden birisi yakıt harcamalarıdır. Petrol fiyatlarındaki artışın akaryakıt fiyatlarına direkt yansıması ve yıl başından itibaren fiyatların yüzde 60’ın üzerinde artması, Biden’a yönelik tenkitleri şiddetlendirdi. Birçok konuşmasında bu durumun müsebbibi olarak Rusya’yı gösterse de bu telaffuzun karşılık bulduğunu tabir etmek sıkıntı. Hasebiyle ABD’nin, en değerli petrol üreticisi ülkelerin bulunduğu Orta Doğu ile bağları bu manada kıymetli. Ziyaretten evvel başlayan müzakereler ve petrol arzının artırılması ile 120 doları bulan brent petrol fiyatları, 100 doların altına düşmüş durumda. Bu eğilimin istikrar kazanması, ABD’deki enflasyonun gidişatını ve münasebetiyle hem kongre için gerçekleşecek orta seçimleri hem de 2023 seçimlerini etkileyecek ögelerin başında geliyor.
Bununla ilişkili olarak ziyaretin ikinci gündemi ise Suudi Arabistan’la bağlar. Daha evvel kaba sözler kullandığı Muhammed Bin Selman ile görüşecek olması Biden’ın içeride önemli tenkitlere uğramasına neden olmuştu. Lakin 37 yaşındaki Muhammed Bin Selman’ın sonraki Suud hükümdarı olması durumunda, uzun yıllar iktidarda kalması ve Suudi Arabistan’ı dönüştürecek aktör olması bekleniyor. Hasebiyle Biden’ın sözü ile ABD’nin bu ülke ile alakaları “koparmadan tekrar düzenlemesi” ziyadesiyle kıymetli.
Biden’ın üçüncü gündemi ise ABD’nin, İsrail’in merkezinde yer aldığı Filistin ve Arap dünyası ile alakaları. Biden birinci olarak İsrail’i ziyaret ederek bu ülkenin sembolik olarak ABD’nin Orta Doğu siyasetinin merkezinde yer aldığını deklare etmiş olacak. İsrail-Filistin bağlantıları açısından Batı Şeria’da Mahmut Abbas’la görüşecek olması da epey değerli. Hamas’ın Suriye idaresi ile olağanlaşma sinyali vermesi ve İran’la tekrar yakınlaşması durumunda Abbas’ın ve El-Fetih’in güçlü bir konumda olması, ABD ve İsrail açısından epey kritik. Bölgesel açıdan ise “İbrahim Anlaşması” çerçevesinde İsrail ile Arap ülkelerinin normalleşmesinin devamını temin edecek adımlar atması bekleniyor. İsrail’den direk Cidde’ye uçacak olması da bu durumun net bir göstergesi; Biden, olağanlaşmayı deklare etmesi için Suud idaresi üzerinde baskı oluşturmak istiyor. Orta Doğu siyaseti konusunda Trump’tan ayrıştığını birçok bahiste lisana getiren Biden, İsrail’in Arap dünyası ile yaşadığı olağanlaşma siyasetini desteklemeye devam edeceğini ve daha da ileriye taşıyacağını ısrarla vurguluyor. Bu ziyaret sırasında en çok merak edilen hususlardan birisi, Suudi Arabistan’ın İsrail ile olağanlaşmayı deklare edip etmeyeceği sıkıntısı. Bu durum Biden’ın ilan edilmemiş maksatlarından birisi. Bunun gerçekleşmesi durumunda Suudi Arabistan idaresinden değerli bir taviz kopardığına işaret edecek.
Beşinci husus ise bölgesel seviyede bir öbür değerli husus olan Çin ve Rusya’nın Orta Doğu’da daha fazla aktiflik kazanmasının önüne geçilmesi. ABD’nin bölgeye yönelik ilgisi azaldıkça Çin’in ekonomik, Rusya’nın ise güvenlik açısından angajmanını artırdığı biliniyor. Biden’ın Çin ve Rusya’yı sonlandırmak için Orta Doğu’dan daha az faydalanmalarını temin etmesi gerekiyor lakin bunun için somut bir planından kelam etmek epey güç.
BİDEN’IN AÇMAZLARI
Biden’ın Washington Post’taki yazısından hareketle yukarda özetlenen maksatlara ulaşma konusunda ABD’nin Orta Doğu siyasetinin önemli açmazlara sahip olduğunu tabir etmek gerekiyor. Her şeyden evvel İran’la nükleer mutabakata indirgediği Orta Doğu siyasetini bu ziyaretle bütüncül bir düzeye taşıması ve körfez ülkelerini yine ‘kazanması’ epeyce güç. ABD’nin on yıldır güvenlik tedarikçisi pozisyonundan uzaklaşmasına rağmen körfez ülkeleri yeni arayışlara yelken açarak, yeni paydaşlıklar kurdular. Üç günlük ziyaret kapsamında ABD’yi bu ülkeler nezdinde eski pozisyonuna taşımak beklediği kadar kolay olmayacak.
Biden’ın ikinci açmazı ise taşın altına elini sokmadan ABD’nin çıkarlarını yine merkeze alacak siyasetleri bölge ülkelerine benimsetmesi ve bunları kalıcı kılmaya çalışması. Lakin ABD’nin grand stratejisinde Orta Doğu’da angajmanını yükselteceğine dair bir emare yok. Bununa birlikte Biden Washington Post’taki yazısında ABD’nin Orta Doğu’da asker bulundurmama siyasetinin devam edeceğini de açıkça deklare etti. Tüm bunlara karşın ise Biden idaresinin güvenlik bağlamında ABD’nin Orta Doğu’da zayıflayan elini nasıl kuvvetlendireceğine dair somut bir planı yok. Bu durum, ABD’nin maliyetten kaçınarak Orta Doğu ülkelerine sorumluluk yüklemesi manasına geliyor. Başta Suudi Arabistan olmak üzere alternatif ittifak formüllerini devreye sokma arayışındaki ülkelerin bunu kolaylıkla kabullenmesi kolay olmayacak.
Üçüncü açmaz ise Biden idaresinin konjonktürel formüller ve kesimli bir yaklaşımla bölgeyi dizayn etmeye çalışması. Mevcut siyasetini değiştirmeden bütünlüklü bir doktrin çerçevesinde hareket etmeden, ABD’nin küçük adımlarla değerli sonuçlar alması mümkün olmayacak. Bilhassa hem Irak’taki ABD üsleri hem de en yakın ve değerli müttefiki olan Suudi Arabistan’ın, tarihin en kıymetli ve en fazla füze ve dron saldırısına Biden periyodunda maruz kalması, inandırıcılığını zedeleyen somut bir güvenlik sorunu. Münasebetiyle Biden’ın, İran ve destekçisi pozisyonundaki vekil kümelerin taarruzlarına karşı vereceği taahhütlerin karşılık bulması güç olacaktır. Bununla birlikte Biden idaresinin bölgesel güvenlik atmosferini zedeleyen Suriye ve Yemen’de nasıl bir yol izleyeceği de hayli meçhul. Özcesi ABD bölgedeki nizam kurucu ve jandarma rolünü terk ederken klasik müttefiklerinden kendi çıkarlarını koruyacak biçimde hareket etmesini beklemesi pek de rasyonel değil.
Biden açısından bakıldığında ABD, bölge için çok şey yaptı. Örneğin Irak’tan çekildikten sonra işleri Iraklılara bıraktı; Yemen’de de ateşkes sağlandı. Bu yaklaşım İran’ın Irak ve Yemen’deki aktifliğini görmezden gelmektedir. Yemen topraklarından Suud petrol kaynaklarına tarihinin en büyük akınları gerçekleşirken, Biden’ın Yemen’de kağıt üzerinde sağlanan ateşkese vurgu yapması ya da İran’ın Avrupalı müttefikler nezdinde yalnızlaştırıldığını tabir etmesinin karşılık bulması da pek mümkün görünmüyor.
Bu tabloya bakıldığında Biden’ın Orta Doğu meseleleri ve bölge ile alakalar konusunda daha vaatkar ve ilgili olacağına dair kelamlarına karşın genelde bölge özelde ise Körfez ülkelerinin beklentilerini karşılayıp karşılayamayacağı üzerindeki sis perdesi dağılmış değil. ABD’nin inandırıcı olması için net ve somut siyasetler ortaya koymasına yönelik davetler da bu bağlamda kıymetlendirilebilir. ABD medyasında yer alan “Carter doktrinini yine canlandırmalı”, “ABD Orta Doğu’da liderlik yapmalı”, “ABD’nin düşüşü durdurulmalı”, tabirleri bu davetlerden yalnızca birkaçı.
Kısacası, konjonktürel bir tesir yaratsa da Biden ziyaretinin bölgede kıymetli bir kırılma yaratması ya da mevcut değişimi yönlendirecek ana öge olmasını beklememek gerekiyor. Muhammed Bin Selman konusunda bile geri adım atan Biden’ın “Orta Doğu’yu tekrar şekillendirecek” ölçüde bir tesir yaratma beklentisi ziyadesiyle abartılı.