Yağmur Yıldırımay Bayrakçı
Gündüz Vassaf’ın çocukluk ve gençlik yıllarını kırk yıl sonrasıyla karşılaştırarak anlattığı, birinci baskısı 2006’da ‘40 Yıl Evvel 40 Yıl Sonra Amerika-Rusya’ ismiyle yapılan kitap geçtiğimiz günlerde yeni baskısıyla okurla buluştu. Bu sefer ismine ‘Aşk ve İdeoloji Gençliğimin Kayıp Yılları’ denilen kitabın alt başlığı tekrar “40 Yıl Evvel 40 Yıl Sonra Amerika-Rusya.” Vassaf, 68 Kuşağı’nın öncesine ve bu periyoda denk gelen gençliğini, Amerika’da ve Rusya’da geçirdiği günler üzerinden pahalandırıyor. “Anlamını yitiren bir yüzyılın kapanış periyodunun anıları,” dediği 2006’da ise geçmişe, günü inkâr etmeden yaklaşıyor. Bencillikleri, yanlışları, doğruları, umutları, dertleri, inancı, umudu ve beşere dair birçok şeyi samimi bir lisanla anlatıyor.
“GÜCÜMÜZÜ HİÇBİR ŞEY İSTEMEMİŞ OLMAMIZDAN ALDIK”
Gündüz Vassaf, bir periyoda, kendi dünyasını da katarak tanıklık etmeye çalıştığı kitabına 11 
yaşında Amerika’da yaşayışını anlatarak başlıyor. Oturdukları konuttan, muhitten bahsederken buraların evvelce Kızılderililere ilişkin olduğuna dikkat çekerek “tarihsizleştirerek tarihi unutturanların” altını çiziyor. Eğitim sistemi, arkadaşlık bağlantıları, giyim… bir sürü şey, Türkiye’dekinden farklı. Bu farklı ortamda, “… hem buralı olduk, hem de buralı olmadığımızı, üstelik takdir ve kabul edercesine belirttik,” diyor Vassaf. Memnun olduğu bu yılların devamı pek parlak olmasa da anılarının üstüne daha birçok anılar binse de bu çocukluk yıllarının yerinin başka olduğunu söylüyor. Geçmişin Amerika’daki birinci anları onun için birebir demde kalıyor. Olağan bu durum, gençliğinde ateşli bir ihtilal savunucusu olmasının yolunu tıkamıyor. Vassaf için -ve elbette dünya için- kuvvetli yılların başlaması 1960’lı yıllara denk gelir. Kendisi yatılı okulda öğrenci. Türkiye’de siyasetçilerin ve yüksek bürokratların, Amerika’da ise zenginlerin kelamının geçtiği bir devir; doğruların otorite tarafından kabul edilmediği, dışlandığı, ezberleterek “doğrunun” öğretildiği bir periyot. O günlerde aitliklerini kendisine bir zırh üzere kuşanmaya çalışan Vassaf, Amerika’nın siyasi pozisyonunun kendisini şekillendirdiğini söylüyor. Zira bir kâbus hâlini alan Amerika-Rusya gerginliği ve her iki tarafın da üstün güç olma yarışı, onu rahatsız ediyor. Mesela Amerika’nın “halkına sattığı” Vietnam Savaşı, Vassaf’ın neslinin şuuruna yerleşiyor, gelecek korkusu, vakit geçtikçe adım atmanın gerekliliğini vurguluyor. Gençler, “kimliklerini” de yanlarına alarak adalet arayışına giriyor. İleride bir gün “68 Kuşağı” diye anılacakları günlerin temelini şu sözlerle anlatıyor muharrir:
“Gücümüzü hiçbir şey istememiş olmamızdan aldık. Üniversite bitince ne yapacağız, ileride ne olacağız diye telaşımız yoktu. Hükümran sistem, düşmanlarının, bölücü güçlerin komplolarını arayadursun, ne olduysa zaten oldu. Dünya pis kokuyordu, kokuya dayanamadık. Palavra söylüyorlardı, palavralara inanmadık. Kendi tertiplerinin geleceği diye bize bakıyorlardı, onları geleceği olmak istemedik.” (s. 54)
Bu devir, üniversitede ıslahatların istendiği, “zenci hakları”, Vietnam Savaşı, protesto yürüyüşleri vb. olayların yaşandığı bir devir. Vassaf o yıllarda Memleketler arası Öğrenci Derneği’nde kendi tarihiyle, dünyayla ilgili bilinçlendiğini yazıyor. Kültürel aidiyetin inşa sürecinde bunun bir yerde tüm insanlığın haklarını müdafaaya evrildiği öğrencilerin savaş zıddı hallerinde açıkla görülüyor. Kızılderililerin, latinoların, eşcinsellerin, bayanların “aitliklerini” sergiledikleri “kaos” ortamı, Amerika’nın dikişlerinden söküldüğü bir ortamı resmediyor. “Şiddetin, tabiatın bir parçası” olduğunu söyleyenlere karşı direnen gençler, karşı kültürle kendilerini; siyahları, bayanları, farklı etnik ve dinî kimlikteki insanları kabul ettirmeye çalışıyor. “Martin Luther King önderliğinde, zencilerin güneyde pasif direnişle haklarını elde etme hareketi, Stokely Carmichael ‘Black Panthers’ (Kara Panterler) hareketi ve Malcolm X’in Müslüman zencileri beyazlardan başka bir toplum kurmaya çağıran vaazları” her ne kadar şiddete dönüşüp kayıplar verdirdiyse de özgürlük uğraşının değerli simgeleri oluyorlar. Burada kıymetli bir özeleştirisi de muharririn: Monoton nizama karşı gelirken bu sefer de “farklılıkların tektipleştiğini” söylüyor:
“Kuşkuyla baktığımız bilim ve bilgiyi askerî endüstrinin menfaatine hizmet eden alan olarak gördük. Aydınlanma sonrası dinî inanca dönüşen pozitivizme karşı çokkültürlülüğü baş tavı yaptık. […] Çevreyi müdafaa, barajlara karşı çıkma, bayan sünnetine hayır, Nestle boykotu, sokak çocukları derken bölünmüşlüğümüzün cılızlığı ve ümitsizliğinde, her zamankinden çok bize hükümran, monopolleşerek globalleşen nizamın iktidar kavgalarına, sırtımızı döndük. […] iktidarları her zamankinden daha çok başıboş bıraktık.” (s. 106)
Vassaf, kırk yıl sonra Amerika’ya, bir Şükran Günü yemeği için gittiği günlerde bakıyor. Adaletsizliğin, “çeşitli soytarılıklardan ibaret” seçim sürecinin, dünyayı kendisinin yönettiğine dair kibirli duruşun pek de değişmediğine şahit oluyor. Evvelden azap yeri olarak da kullanılan hapishanelerini geziyor, kot pantolonun ortaya çıkış öyküsünü anlatıyor, reddedilen Kızılderililerin yemek kültürlerinin Şükran Günü’nü nasıl doldurduğuna değiniyor, Çin mahallelerine giderek “zenciler dışında ABD’deki ırkçılığın en büyük hedefi” olan Çinlilerin dünyasına bakıyor. Suretler değişse de altta yatanın baki olması sıkıntısı bir kez daha canımızı sıkıyor.
SOVYETLERDE DURUM FARKLI MI?
“Belki de en çok 20. yüzyılda, insan, niyetlerinin kurbanı oldu,” diyor Vassaf. İdeolojik savaşların ortasında kalan dayısı Zekeriya Sertel’i 1960’larda ziyaretine giderken ABD’nin “komünizm düşmanlığının paranoyak boyutları”na, azaba dönen vize alma sürecine değiniyor ve iki ülke ortasındaki totaliter benzerlikleri ortaya koyuyor. Mesela beşerler açlıktan ölürken olmayan besin eserlerinin reklamının yapılması mantıklı gelmiyor müellife. Ya da dayısı Sertel’in sosyalizmin muvaffakiyetlerini anlatırken bir yandan da sistemi eleştirmesi bir yerde iktidar sorununun daima birebir kaldığını ortaya koyuyor. Türk komünisti Baytar Salih’in Sibirya sürgününde yaşadıkları, TKP’nin başındaki Laz İsmail’in “yerimi alırlar” kaygısıyla Türk komünistleri KGB’ye sınıf düşmanı, emperyalist casusu diye ihbar etmesi… Tüm bunlar Vassaf’a nazaran Sovyetlerde hâkim olan savaş endişesinden ve yine inşa etmeye başladıkları kentlerinin yıkılabileceği kâbusundan kaynaklanıyor. Bu durum tıpkı vakitte ülke içindeki aksaklıkların gizlenmesine de neden oluyor, zira ezeli düşmanı ABD’nin gözünde yerle bir olmak istemiyorlar. Şöyle diyor Vassaf:
“Sovyet beşerinin ‘yarın daha âlâ olabilir’ düşü, bugünle didişme gücünü veriyor. Sosyalist cennetin bir türlü gerçekleşemiyor olmasıysa, acı acı güldükleri fıkralarına yansıyor.” (s. 139)
Tüm olanların sorumlusunun Stalin gösterilmesinin de karşısında Vassaf. Kruşçev’in sistemin çıkmazlarını Stalin’e yüklemesi, Türk solunun bunu benimsemesi, mevzuyu gün ışığına çıkarmak isteyen Mehmet Ali Aybar’ın aforoz edilmesi eleştirdiği kısımlardan. Hatta bu durumun Türkiye’deki çok partili süreçte sol fikrin halk nezdinde inandırıcı olmamasına sebep olduğunu da lisana getirir.
2005’te gittiği Rusya’nın proletarya diktatörlüğünden sömürü cennetine evrildiğini söylüyor Vassaf. Türklerin ucuz personellik gücünden yararlanan bir Rusya görüyor. Yeniden Moskova’nın “binbir Batı mamulünün reklamlarının neon ışıklarıyla aydınlatılması, evvelden ‘kızıl burjuvazinin’ Amerikan taklidi Zil marka limuzinleri çabucak göze batarken artık, bırakın mafyanın son model Land Rover’larını, Ortodoks Patriği’nin bile Rolls Royce kullanıyor” olması onu şaşırtmıyor. Demokrat ve özgür olduklarını sergilemeleri için yaptıkları Bienal samimi gelmiyor. Aslında idarede olan da bilinmeyen servis elemanı Putin; yeni bir totaliter rejim insanı. Yolsuzluk, itaat, bürokratik zorluklar, istekli totaliterler, zenginleri keyifli etmeye çalışanlar… Olağan sosyalist sistemden kalma eşitlik ve sınıfsızlık anlayışı her ne kadar kamusal alanda kaynaşma yaratsa da olan bitenin karşısında oldukça eksik kalıyor.
‘Gençliğimin Kayıp Yılları’, kırk yıl ortayla iki ülkenin geçirdiği değişiklikleri (fikrî manada bir değişiklikten bahsetmek çok zor) müellifinin anılarına, periyodun siyasi hareketlerine, sorunlarına değinerek anlatan bir kitap. İçinde müzik kelamlarından kitaplara, belgesellerden afişlere, şiirlere kadar çeşit çeşit destekleyici argümanlar da var. Bir yandan anı kitabı okurken öbür yandan devrin sosyolojisine de ışık tutan bu “aykırı” kitap, 68 jenerasyonundan bir ferdin yaşadıklarını dünyanın siyasi tarihi üzerinden okumak için değerli.
Aşk ve İdeoloji – Gençliğimin Kayıp Yılları, Gündüz Vassaf, İrtibat Yayınları